ဝီႇၶီႇလုၵ်ႈဢွၼ်ႇ:ယူးရူပ်ႉ/ၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ

ၽႅၼ်ႇလိၼ် ဢၼ်ၼႄဝႆႉ တီႈယူႇ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ တီႈယူးရူပ်ႉ

ၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ (တီႈၽႃႇသႃႇၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ သူဝ်မီႇ၊ တီႈၽႃႇသႃႇသုၺ်ႇတိၼ်ႇ ၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ) ပဵၼ်မိူင်းယႂ်ႇ ဢၼ်မီးတီႈ ယူးရူပ်ႉ ပွတ်းႁွင်ႇဝၼ်းဢွၵ်ႇ။ မၼ်းမီးလႅၼ်လိၼ်ၸွမ်း ၼေႃႇဝူၺ်း၊ သုၺ်ႇတိၼ်ႇ လႄႈ ရတ်ႈသျႃး ၼႆယဝ်ႉ။ ဝဵင်းလူင်မၼ်းပဵၼ် ႁႄႇလ်သိၼ်ႇၵီႇ။ ဝဵင်းလူင် မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ တၢင်ႇဝဵင်းတႄႉ ပဵၼ် တမ်ႇပႄႇရီႇ လႄႈ တူႇရူႇၵူဝ်ႇ။ ၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း ၸုမ်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈ ယူးရူပ်ႉ ၸဵမ်မိူဝ်ႈပီ 1995 သေ ၸႂ်ႉတိုဝ်း ယူႇရူဝ်ႇ ပဵၼ်ငိုၼ်းမၼ်း။

ပိုၼ်း မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ

ၵျွင်းၽြႃးႁႄႇလ်သိၼ်ႇၵီႇ

ၼႃႈလိၼ်ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇမိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆႉ ၵူၼ်းမႃးယူႇသဝ်း တီႈလိုၼ်းသုတ်း မိူဝ်ႈပၢၼ်ႁိၼ် 8500 BC ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းၸိူဝ်းမႃးယူႇသဝ်းၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈၼႃႈလိၼ် ဢႄႇသတူဝ်းၼီးယႃး ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉ လႄႈ ရတ်ႈသျႃးမႃး။ မိူင်းသုၺ်ႇတိၼ်ႇၼႆႉ တႄႇတင်ႈ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ ပဵၼ်တၢင်းၵၢၼ် မိူဝ်ႈႁူဝ်ပၢၵ်ႇပီ ထူၼ်ႈ 13 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၽႃႇသႃႇသုၺ်ႇတိၼ်ႇၼႆႉ ပဵၼ်မႃးၽႃႇသႃႇဢၼ် ၵူၼ်းထၢၼ်ႈသုင်ၶဝ် ၸႂ်ႉတိုဝ်းသေ ၸႂ်ႉတိုဝ်း ၼႂ်းၵၢၼ်ပၢႆးပၺ်ႇၺႃႇ။ လွင်ႈဢိုပ်းယၢၵ်ႈ တီႈမိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ မိူဝ်ႈပီ 1866–1868 ၼၼ်ႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 15 လႆႈတၢႆၵႂႃႇသေ ပဵၼ်လွင်ႈဢိုပ်းယၢၵ်ႈ ဢၼ်ႁၢႆႉသုတ်း ဢၼ်ၼိုင်ႈ ၼႂ်းပိုၼ်း ယူးရူပ်ႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈ 17/09/1809 မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းမိူင်းရတ်ႈသျႃး မိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 6/12/1917 မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃ။ မိူဝ်ႈသိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈၵမ်းသွင်ၼၼ်ႉ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ လႆႈတိုၵ်းတေႃး မိူင်းႁူမ်ႈတုမ် သူဝ်ႇဝီႇယႅတ်ႉ သွင်ပွၵ်ႈ သေ လႆႈသုမ်းၼႃႈလိၼ်မၼ်း တင်းၼမ်။ ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း 40 ပီၼၼ်ႉ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ တိုၵ်ႉပဵၼ်မိူင်းယူႇၵၢင်သေ သိုပ်ႇၵႃႉၶၢႆၵၼ်တင်း မိူင်းႁူမ်ႈတုမ် သူဝ်ႇဝီႇယႅတ်ႉ လႄႈ မိူင်းဝၼ်းတူၵ်းၶဝ်ယူႇ။ ဝၢႆးသေ မိူင်းႁူမ်ႈတုမ် သူဝ်ႇဝီႇယႅတ်ႉ လူႉလႅဝ်ၵႂႃႇယဝ်ႉ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ ၶတ်းၸႂ် တႃႇတေၵေႃႇသၢင်ႈ လွင်ႈၵပ်းသိုပ်ႇ တင်း မိူင်းႁူမ်ႈတုမ် သူဝ်ႇဝီႇယႅတ်ႉ ၵဝ်ႇၵဝ်ႇ လႄႈ ယူးရူပ်ႉ။ ၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း ၸုမ်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈ ယူးရူပ်ႉ မိူဝ်ႈပီ 1995 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

မိူင်းႁူမ်ႈတုမ် သူဝ်ႇဝီႇယႅတ်ႉ လူႉလႅဝ်ၵႂႃႇ — ဝၢႆးလင် ပီ 1991 ၼၼ်ႉ မိူင်းႁူမ်ႈတုမ် သူဝ်ႇဝီႇယႅတ်ႉ တႅၵ်ႇပဵၼ် မိူင်းလၢႆလၢႆမိူင်း ႁဵတ်းႁႂ်ႈပဵၼ်မႃး မိူင်းရတ်ႈသျႃး၊ ယူႇၶရဵၼ်း၊ ပႄႇလႃႇရုတ်ႈ၊ ၵျေႃႇၵျႃႇ လႄႈ မိူင်းတၢင်ႇၸိူဝ်း ဢၼ်မီးယူႇတီႈ ယူႇရူပ်ႉ လႄႈ ဢေးသျႃး

ပၢႆးလိၼ်မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ

ၸွမ်ပိဝ်မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ

တၢင်းၵႂၢင်ႈ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ တင်းမူတ်း မီး 338,424 ၵီႇလူဝ်ႇမီႇတႃႇ² (130,596 လွၵ်းလၵ်း) ၼႆယဝ်ႉ။ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇၼႆႉ မီးၼွင် 187,000 လိူဝ်လိူဝ် လႄႈ ၵုၼ် 179,000 ။ ၼွင် Saimaa ၼႆႉ ပဵၼ်ၼွင်ဢၼ်ယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈ တီႈ 5 ၼႂ်းယူးရူပ်ႉ။ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ ၵမ်ႈၼမ် ပဵၼ်တီႈတႅမ်ႇ ဢမ်ႇပေႃးသူႈမီးလွႆ။ လွႆဢၼ်ယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈ ၼႂ်းမိူင်းၼႆႉ ပဵၼ်လွႆႁႃႇတီႇ ဢၼ်မီးတၢင်းသုင် 1324 ထတ်းသေ မီးဝႆႉ ၽၢႆႇႁွင်ႇသုတ်း။ ထိူၼ်ႇၼႃၼႃ ႁူမ်ႇငမ်းဝႆႉ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ မွၵ်ႈ 74 ဝၢၵ်ႈသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈပဵၼ် မိူင်းဢၼ်မီးပႃႇထိူၼ်ႇၼမ်လိူဝ်ပိူၼ်ႈ ၼႂ်းမိူင်းႁူမ်ႈတုမ် ယူးရူပ်ႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တူဝ်သတ်းထိူၼ်ႇ မီးဝႆႉ မီ၊ မႃၼႆး၊ သိူဝ်ပူးမႃး၊ မႃလိၼ်ဢႃႇတိၵ်ႉ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ဝၼ်းၶၢဝ်းမႆႈ တီႈမိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇၼႆႉ ဝၼ်းယၢဝ်းသေ ယဵၼ်လီ၊ ဝၼ်းၶၢဝ်းၵတ်းသမ်ႉ ပွတ်းသေ ၵတ်း။ ၽွင်းၶၢဝ်းမႆႈၼၼ်ႉ တီႈပွတ်းၸၢၼ်းၵႆၼၼ်ႉ ၵၢင်ဝၼ်း မီးမွၵ်ႈ 19 ၸူဝ်ႈမူင်းသေ တီႈပွတ်းႁွင်ႇၼၼ်ႉ မီးသၢႆလႅင်း 24 ၸူဝ်ႈမူင်း။ ပေႃးထိုင်ၶၢဝ်းမႆႈမႃး တီႈပွတ်းႁွင်ႇၼႆႉ လႅတ်ႇဢမ်ႇဢွၵ်ႇၼိူဝ်ၵၢင်ႁၢဝ် တႃႇၶၢဝ်းတၢင်း 51 ဝၼ်း။

ၵူၼ်းမိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ

သူဝ်ႇမႅၼ်ႇလိၼ်ႇၼႃႇ ဢၼ်ပဵၼ် ဢွင်ႈတီႈ ၶူဝ်းၶွင်ၵိုၵ်းပိုၼ်း လုမ်ႈၾႃႉ UNESCO ဢၼ်မီးဝႆႉ ႁိမ်းဝဵင်းႁႄႇလ်သီႇၵီႇ

ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇၼႆႉ မီးမွၵ်ႈ 5,400,000 ၵေႃႉ။ ၵူၼ်းမိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇၼႆႉ ၵမ်ႈၼမ် ပဵၼ်ၵူၼ်းၵိုၵ်းမိူင်း။ ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း မီးမွၵ်ႈ 93 ဝၢၵ်ႈ။ ၸၢဝ်းၶိူဝ်းလူင်ထႅင်ႈဢၼ်ၼိုင်ႈတႄႉ ပဵၼ်ၸၢဝ်းၶိူဝ်းသုၺ်ႇတိၼ်ႇ။ ၽႃႇသႃႇၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇၼႆႉ ပဵၼ် ၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ လႄႈ သုၺ်ႇတိၼ်ႇ။

ၵူၼ်းၵမ်ႈၼမ် ပဵၼ် ၶရိတ်ႉယၢၼ်ႇ။ ၵျွင်းၽြႃး Evangelical Lutheran မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇၼႆႉ ပဵၼ်ၵျွင်းၽြႃးၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ။ ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း 85 ဝၢၵ်ႈလိူဝ်လိူဝ် ပဵၼ်လုၵ်ႈၸုမ်း ၵျွင်းၽြႃး။

ပၢႆးပၺ်ႇၺႃႇ တီႈမိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇၼႆႉ ဢမ်ႇလႆႈသႂ်ႇငိုၼ်းသင်သေ တေလႆႈမီး ဢႃႇယု 7 တေႃႇထိုင် 16 ပီ ၼႆယဝ်ႉ။ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇၼႆႉ မီးၸိုဝ်ႈသဵင် ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈ ၶွမ်ႇပၼီႇ ဢၼ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ ပၢႆးၸၢင်ႈ လႄႈ ပၢႆးဝူၼ်ႉမႂ်ႇ မိူၼ်ၼင်ႇ ၽူၼ်းၼူဝ်ႇၵီႇယႃႇ လႄႈ ၵဵမ်းဝီးတီးဢူဝ်း ဢၼ်ပဵၼ် ၸိူင်း Angry Birds ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းဢၼ်ယူႇသဝ်း တီႈမိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇၼႆႉ ၶႂ်ႈဝႃႈ မေႃလိၵ်ႈလၢႆးၵူႈၵေႃႉ။

မေႃလိၵ်ႈ — မေႃဢၢၼ်ႇ မေႃတႅမ်ႈ လိၵ်ႈ

တီႈလၢၵ်ႇလၢႆးၼႂ်းမိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ

ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈဝႃႈ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းလူင် ဢၼ်ၵူၼ်းဢေႇလႄႈ မီးဝႆႉ ပႃႇထိူၼ်ႇၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ ဢၼ်ယႂ်ႇလူင် တင်းၼမ်။ ၵူၼ်းမႃးဢႅဝ်ႇလႄႇၶဝ် လႆႈၶဝ်ႈၸႂ် ၸိူဝ်းပဵၼ် ဝဵင်းလူင် ႁႄႇလ်သီႇၼီႇၵီႇ၊ ၼွင်ၼမ်ႉ၊ ၼႃႈလိၼ်ပွတ်းႁွင်ႇ ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ လႅပ်ႈလႅၼ်ႇ။ ၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီး ႁိူဝ်းသၢင်းၽေႃး ပႃႇလႅတ်ႉတိၵ်ႉ ဢၼ်ၵႂႃႇလႄႇ ဝဵင်းပႃႇလႅတ်ႉတိၵ်ႉ တၢင်ႇၸိူဝ်း မိူၼ်ၼင်ႇ တႄႇလိၼ်ႇ၊ သတၵ်ႉႁူမ်း လႄႈ ၵတၢၼ်ႇသၵ် ဢဝ်ၵူၼ်းမႃးဢႅဝ်ႇလႄႇ မႃးတီႈႁႄႇလ်သီႇၼီႇၵီႇ တႃႇသေႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပႅၵ်ႉသမ်ႉဝႃႈ ၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆႇ ၶႅင်မႃး ၽွင်းၶၢဝ်းၵတ်းၼၼ်ႉသေတႃႉ ၵၢၼ်ႁိူဝ်းသၢင်းၽေႃး တိုၵ်ႉသိုပ်ႇႁဵတ်းယူႇ မိူၼ်ၵဝ်ႇ ယွၼ်ႉႁိူဝ်းၽႃႇၼမ်ႉၶႅင်။ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇၼႆႉ မီးဝႆႉ 7 ဢွင်ႈတီႈ ၶူဝ်းၶွင်ၵဝ်ႇၵႄႇလုမ်ႈၾႃႉ ဢၼ် UNESCO (ပႃးၸဵမ် ဢၼ်မီးတီႈတၢင်ႇမိူင်း မိူၼ်ၼင်ႇ မိူင်းၾိၼ်ႇလႅၼ်ႇ) ဢိၵ်ႇပႃး Suomenlinna ဢၼ်ပဵၼ် တပ်ႉၶၢမ်ႇၵုၼ် ဢၼ်မီးတီႈ ၽင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ ၽၢႆႇၼႃႈ ဝဵင်းႁႄႇလ်သီႇၼီႇၵီႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ Suomenlinna ၼႆႉ ၵူၼ်းမႃးဢႅဝ်ႇလႄႇၶဝ် သူင်ၸႂ် တင်းပီသေ ၵူၼ်းမိူင်း ႁႄႇလ်သီႇၼီႇၵီႇၶဝ် လႆႈၸႂ် ၶီႇႁိူဝ်းပွတ်း ၵႂႃႇလႄႇ ၵုၼ်ၼၼ်ႉ တႃႇၵႂႃႇလႄႇ တီႈၵုၼ်ၼၼ်ႉသေ လႆႈမီး သုၼ်ႇလႆႈ တႃႇလွတ်ႈဢွၵ်ႇ လွင်ႈဢိုတ်ႇဢၢတ်ႈ ၸၢတ်ႈပၢၼ် ဝဵင်းလူင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။