ဝီႇၶီႇလုၵ်ႈဢွၼ်ႇ:ယူးရူပ်ႉ/ဢေႃးသထရီးယႃး

လွႆ ဢေႃးသထရီးယႃး

ဢေႃးသထရီးယႃး ၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်း ဢၼ်မီးတီႈ ပွတ်းၵၢင်ယူးရူပ်ႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မၼ်းမီးလႅၼ်လိၼ် ဢိူမ်ႈၵၼ်တင်း ႁၢင်ႇၵေႇရီႇ၊ သလူဝ်ႇဝႃးၵီးယႃး၊ ၶျႅၵ်ႉ၊ ၵျႃႇမၼီႇ၊ လိၵ်ႈတိၼ်ႇသတၢႆႇ၊ သဝိတ်ႈၸႃႇလႅၼ်ႇ၊ ဢီႇတႃႇလီႇ လႄႈ သလူဝ်ႇဝေးၼီးယႃး ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ၽႃႇသႃႇၵႂၢမ်းပိူင်လူင် တီႈ ဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ ပဵၼ် ၵျႃႇမၼ်ႇ ယဝ်ႉ။ ဝဵင်းငဝ်ႈၸိုင်ႈတႄႉ ပဵၼ် ဝီဢႅၼ်ၼႃႇယဝ်ႉ။ ဝဵင်းလူင် တၢင်ႇၸိူဝ်းတႄႉ ပဵၼ် သႄးလ်ပၵ်ႉ လႄႈ လိၼ်ႉၸ် ယဝ်ႉ။ ဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ လႆႈပဵၼ် ပွတ်းတွၼ်ႈ ၸုမ်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈယူးရူပ်ႉ မႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈ 1995 ၼၼ်ႉသေ ၸႂ်ႉ ယူႇရူဝ်ႇ ပဵၼ်ၼင်ႇ ငိုၼ်းမိူင်းၶဝ်ယဝ်ႉ။

ပိုၼ်း ဢေႃးသထရီးယႃး

ၸွမ်ပိဝ် ဢေႃးသထရီးယႃး

ၼႂ်းပိုၼ်းတႄႉ ဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ လႆႈပဵၼ်မႃး ပွတ်းတွၼ်ႈ ၶွင် ၸိူဝ်းပဵၼ်မိူင်း သႄးလ်တိၵ်ႉ၊ ရူဝ်ႇမႅၼ်ႇ၊ ပဝႄးရီးယႅၼ်း၊ သလၢပ်ႉသ် လႄႈ ဢဝႃႇ ဢမ်ႇၼၼ် မိူင်းဝူင်ႉ။ ၼႂ်းၵႄႈ 1278 CE လႄႈ 1914 ၼၼ်ႉ ဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ ထုၵ်ႇ ႁႅပ်ႉသပၢၵ်ႉသ် ဢၼ်ပဵၼ် မုင်ႉႁေႃႁိူဝ်း ၶိူဝ်းၶုၼ် ဢေႃးသထရီးယႃး ၼၼ်ႉ ဢုပ်ႉပိူင်ႇမႃးယဝ်ႉ။ ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 19 ၼၼ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ် မိူင်းဝူင်ႉ ဢေႃႉသထရီးယႅၼ်း-ႁၢင်ႇၵေးရီးယႅၼ်း ၼၼ်ႉ လႆႈဢဵၼ်ႇႁႅင်းယႂ်ႇမႃးတႄႉတႄႉဝႃႈဝႃႈသေ ႁူမ်ႇငမ်းလႆႈ ၸိူဝ်းပဵၼ် ဢေႃးသထရီးယႃး လႄႈ ႁၢင်ႇၵႄႇရီႇ ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉသေဢမ်ႇၵႃး ၸိူဝ်းပဵၼ် ပူဝ်ႇလႅၼ်ႇ၊ ၶျႅတ်ႉ၊ သလူဝ်ႇဝႃးၵီးယႃး၊ သလူဝ်ႇဝေးၼီးယႃး၊ ရူဝ်ႇမေးၼီးယႃး၊ ၶရူဝ်ႇဢေးသျႃး၊ ဢီႇတႃႇလီႇ လႄႈ မိူင်းတၢင်ႇၸိူဝ်း ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ႁူမ်ႇငမ်းလႆႈမႃးယဝ်ႉ။ ၸုမ်းၸၢဝ်းၶိူဝ်းတင်းၼမ် တီႈ မိူင်းဝူင်ႉၼႆႉ လႆႈႁဵတ်းပၼ်ႁႃမႃးသေ ထိုင် ပီ 1914 မႃး Archduke Franz Ferdinand ၼႆႉ ထုၵ်ႇၶႃႈႁႅမ်တၢႆ တီႈ ပေႃႉသ်ၼီးယႃး-သၢပ်ႉ (သႃႇရႃႇၸေႇဝူဝ်ႇ) ဢၼ်ပဵၼ် ဝဵင်းငဝ်ႈၸိုင်ႈ ပေႃႉသ်ၼီးယႃး ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉ (မိူဝ်ႈၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ် ပွတ်းတွၼ်ႈ ၶွင် မိူင်းဝူင်ႉ ဢေႃႇသထရူဝ်ႇ-ႁၢင်ႇၵေႇရီႇ)လႄႈ သိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွၵ်ႈၵမ်းၼိုင်ႈၵေႃႈ လႆႈတႄႇမႃးမိူဝ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ဝၢႆးသေ သိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွၵ်ႈၼိုင်ႈယဝ်ႉတူဝ်ႈၵႂႃႇ မိူင်းဝူင်ႉၵေႃႈ လႆႈတႅၵ်ႇယၢႆႈၵႂႃႇယဝ်ႉ။ သႅၼ်းဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ လႆႈယွၼ်ႇယွမ်းလူင် ၼမ်လႄႈဢေႇ ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉသေ လႆႈထုၵ်ႇႁႄႉႁၢမ်ႈ တႃႇႁူမ်ႈၵၼ်တင်း ၵျႃႇမၼီႇယဝ်ႉ။ ပၼ်ႁႃ ပၢႆးမၢၵ်ႈမီး လႄႈ ပၼ်ႁႃ ၵၢၼ်မိူင်းၼႆႉ တိုၵ်ႉသိုပ်ႇပဵၼ်မႃး ၼႂ်းၵႄႈ 1920 လႄႈ 1930 သေ ဢေႃႈသထရီးယႃးၼႆႉ မၼ်းပဵၼ် ပွတ်းတွၼ်ႈ Reich ထူၼ်ႈသၢမ်' ၶွင် ဢတွပ်ႉၾ်ႁိတ်ႇတလႃႇ မႃးယဝ်ႉ။ ၼႂ်းသိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွၵ်ႈသွင်ၼႆႉ တီႈ ဢေႃးသထရီးယႃးၼၼ်ႉ ၽၢႆႇၵၢၼ်သိုၵ်း ၵူၼ်းလႆႈတၢႆ 260,000 သေ ၼႂ်းၵႃႈ လွင်ႈဢဝ်ၽႆးသွတ်ႇၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၶိူဝ်းဢေႃးသထရီးယႃး 65,000 လႄႈ ၸၢဝ်းၸိဝ်း 140,000 ၼႆႉ လႆႈလုၵ်ႉတီႈၼႂ်းမိူင်းသေ ပၢႆႈဢွၵ်ႇၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ သိုၵ်းယဝ်ႉတူဝ်ႈၵႂႃႇ ဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ မၼ်းယူႇၼႂ်းၵၢင် ပဵၼ်တၢင်းၵၢၼ်မႃးယဝ်ႉ။ တႄႇဢဝ်မိူဝ်ႈၼၼ်ႉသေ ဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ ၵတ်းယဵၼ်မႃးတႄႉတႄႉဝႃႈဝႃႈသေ ပေႃးတူၺ်းၽၢႆႇပၢႆးမၢၵ်ႈမီးၵေႃႈ ပဵၼ်မိူင်းဢၼ်ဢွင်ႇမၢၼ်ႇမႃးတႄႉတႄႉသေၵေႃႈ ထိုင်ပီ 1995 မႃး လႆႈၶဝ်ႈၸူးတီႈၼႂ်း ၸုမ်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈယူးရူပ်ႉယူႇယဝ်ႉ။

လႅင်လိၼ် ဢေႃးသထရီးယႃး

ဢွင်ႈတီႈၵိုၵ်းပိုၼ်း ၶွင် သႄးလ်ပၵ်ႉ၊ ဢွင်ႈတီႈၶူဝ်းပူၺ်ႈၵမ်ႇၽႃႇ

ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်းၵူၼ်း ဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ မီး 8,205,533။ တၢင်းၵႂၢင်ႈ ဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ မီး is 32,382 လွၵ်းလၵ်း (83,870 km²)။

မိူင်းဢေႃးသထရီးယႃး မွၵ်ႈ 3/4 ၼႆႉ မီးလွႆႁူမ်ႇငမ်းဝႆႉလႄႈ ယွၼ်ႉၼၼ် ၾိင်ႈၾႃႉရႃႇသီႇ တီႈၼိုင်ႈလႄႈတီႈၼိုင်ႈ ဢမ်ႇမိူၼ်ၵၼ်။ လွႆသုင်သုတ်း ၼႂ်းယူးရူပ်ႉ ၵမ်ႈၽွင်ႈ ဢၼ်ပဵၼ်ပွတ်းတွၼ်ႈ လွႆဢႄးလ်ပတ်ႉၼၼ်ႉ မီးဝႆႉ ၼႂ်းမိူင်းဢေႃးသထရီးယႃး။ လွႆသုင်သုတ်း ၼႂ်းမိူင်းဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ ပဵၼ်လွႆ Großglockner ဢၼ်သုင် 3,797 မီႇတႃႇ။ တီႈမိူင်းဢေႃးသထရီးယႃးပွတ်းဢွၵ်ႇၼႆႉ ၾိင်ႈၾႃႉရႃႇသီႇမၼ်း ပဵၼ်ၽတ်ႉၽဵင်ႇ ၶၢဝ်းၵတ်း ၵတ်း လႄႈ ၶၢဝ်းမႆႈ ဢုၼ်ႇ။ ပွတ်းဝၼ်းတူၵ်း မိူင်းဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ ၾိင်ႈၾႃႉရႃႇသီႇလႅၵ်ႈလၢႆႈ ဢိင်ၼိူဝ်ငဝ်းလၢႆး ပၢင်ႇလၢႆႇဢႅတ်ႉလႅၼ်းတိၵ်ႉ၊ မိူင်းဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းဢၼ်ၼိုင်ႈ ၼႂ်းယူးရူပ်ႉ ဢၼ်မီးတီႈလိၼ်ပႃႇမႆႉၼမ်သေပိူၼ်ႈ။ 42 ဝၢၵ်ႈၼႆႉ ပဵၼ်ပႃႇထိူၼ်ႇ၊ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈၸိူင်ႉၼႆ မိူင်းဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ မီးတူၼ်ႈမႆႉလၢႆလၢႆမဵဝ်းသေတႃႉ တူဝ်သတ်းထိူၼ်ႇ တီႈမိူင်းဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ ဢမ်ႇပေႃးမီး။ ပႄႉသႅမ်းမီႇ၊ မႃမွတ်ႉ လႄႈ ၵႂၢင်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉ တိုၵ်ႉမီးယူႇ ၵူၺ်းၵႃႈ မီ ၸိူဝ်းဢၼ်ယၢမ်ႈမီး ႁူဝ်ၼပ်ႉတင်းၼမ်ၼၼ်ႉ ၸမ်တေႁၢႆၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ၵၢၼ်လမ်းတူဝ်သတ်းၼႆႉ မီးပၵ်းပိူင် တႃႇတေၵႅတ်ႇၶႄ တူဝ်သတ်း ဢၼ်ၶဝ်မီးဝႆႉ ၼႂ်းမိူင်းၼၼ်ႉ။

ၵူၼ်းမိူင်းဢေႃးသထရီးယႃး

ၽႃႇသႃႇဢၼ်ပဵၼ်တၢင်းၵၢၼ် မိူင်းဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ ပဵၼ်ၵျႃႇမၢၼ်ႇ။ ၽႃႇသႃႇၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ ဢၼ်ၵူၼ်းတင်းၼမ် သူင်ၸႂ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ် ၽႃႇသႃႇသလူဝ်ႇပီႇယႅၼ်ႇ၊ ၶရူဝ်ႇဢေးသျႃး လႄႈ ႁၢင်ႇၵေႇရီႇ။ ၵူၼ်းမိူင်းၵမ်ႈပႃႈၼမ်ၼႆႉ ပဵၼ်သႃႇသၼႃႇ ရူဝ်ႇမၼ်ႇၵႅတ်ႉသလိၵ်ႉ။ မိူဝ်ႈပႆႇပဵၼ်သိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈၵမ်းသွင်ၼၼ်ႉ မိူင်းဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ မီးႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်းၸၢဝ်းၵျူးၼမ်ၼႃႇ။

တီႈမိူင်းဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ ဢႃႇယု 6-15 ပီ တေလႆႈၵႂႃႇႁူင်းႁဵၼ်း ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈၵဝ်ႇမီးတၢင်းလိူၵ်ႈ တႃႇႁူင်းႁဵၼ်းၸၼ်ႉၵၢင် ၵမ်ႈၽွင်ႈ။ ၸဝ်ႈၵဝ်ႇလိူၵ်ႈၵႂႃႇႁူင်းႁဵၼ်းဢၼ်ႁၢင်ႈႁႅၼ်းပၼ် တႃႇၵႂႃႇၶိုၼ်ႈၸၼ်ႉၸွမ်ပၢႆးပၺ်ႇၺႃႇ တႃႇၶိုၼ်ႈပၢင်သွၼ် ဢၼ်ၶိုၵ်ႉတွၼ်း ၼႂ်းၼႃႈတီႈမၢင်တီႈ ဢမ်ႇၼၼ် ၸဝ်ႈၵဝ်ႇၸၢင်ႈၵႂႃႇႁူင်းႁဵၼ်းၸၼ်ႉသုင် ၵူႈလွင်ႈလွင်ႈသေ လႆႈႁပ်ႉပၢႆးပၺ်ႇၺႃႇ ဢၼ်တေပၼ်သုၼ်ႇ တႃႇသိုပ်ႇၶိုၼ်ႈၸၼ်ႉၸွမ်ၼၼ်ႉလႆႈယူႇ။

တီႈလၢၵ်ႇလၢႆးၼႂ်းမိူင်း

မိူင်းဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းဢၼ် ၵူၼ်းမႃးဢႅဝ်ႇလႄႇ ၼမ်လိူဝ်ပိူၼ်ႈ ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉ ဢၼ်ၼိုင်ႈ။ မိူင်းဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ ပဵၼ်တီႈလဵၼ်ႈႁႅင်း ၶၢဝ်းမႆႈ ဢၼ်လီတႄႉတႄႉသေ မီးပၢင်ပွႆးၽဵင်းၵႂၢမ်း ၶၢဝ်းမႆႈ လႄႈ တီႈလိုဝ်ႈသဝ်း တီႈၼွင် တင်းၼမ်။ တီႈဢႅဝ်ႇလႄႇ မိူင်းဢေႃးသထရီးယႃး ဢၼ်ယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈ ဢၼ်ၼိုင်ႈတႄႉ ပဵၼ်လွႆဢႄးလ်ပတ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းမႃးဢႅဝ်ႇလႄႇ တီႈမိူင်းဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ ၵမ်ႈၼမ် လုၵ်ႉမိူင်းၵျႃႇမၼီႇမႃး။ ငိုၼ်းမိူင်းဢေႃးသထရီးယႃး 9% ၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈ ၵၢၼ်ဢႅဝ်ႇလႄႇသေ ပဵၼ်မိူင်းဢၼ် ၵၢၼ်ဢႅဝ်ႇလႄႇ ၼမ်လိူဝ်ပိူၼ်ႈ တီႈ 9 ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉ။ ဝဵင်းဝီႇယႅၼ်ႇၼႃႇ လႄႈ ဝဵင်းသႃႇလ်ၸပၢၵ်ႉ ၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်ဝဵင်းဢၼ် ၵူၼ်းမႃးဢႅဝ်ႇလႄႇ ၾိင်ႈငႄႈၾိင်ႈထုင်းၶဝ် သူင်ၸႂ်။

တီႈမိူင်းဢေႃးသထရီးယႃးၼႆႉ မီးဝႆႉ ဢွင်ႈတီႈ ဢၼ်ပဵၼ် ၶူဝ်းၶွင်ၵိုၵ်းပိုၼ်း လုမ်ႈၾႃႉ ဢၼ် UNESCO မၵ်းမၼ်ႈဝႆႉၼၼ်ႉ 9 တီႈ ပႃးၸဵမ် ဢၼ်တၢင်ႇမိူင်းၶဝ် ၽၢၵ်ႇပၼ်ၵၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢွင်ႈတီႈလမ်ႇလွင်ႈ ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉၸိူဝ်းၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃးဝႆႉ ငဝ်ႈငုၼ်းပိုၼ်း ဝဵင်းဝီႇယႅၼ်ႇၼႃႇ၊ သႄးလ်ၸ်ပၢၵ်ႉ၊ ၵရၢꩡ်ႉ လႄႈ သျွတ်ႉဢႅၵ်ႉၵႅၼ်ႇပၢၵ်ႉ လႄႈ ၼွင်ၼိဝ်းသျိတ်ႉတႄႇလ် တီႈ ၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ မိူင်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။